Okullarda Zeka Oyunları ve Düşünme Becerileri Derslerinin Önemi

Okulumuzda zeka oyunları ve düşünme becerileri dersi 15 yıldır verilmektedir. Bu alanda başlarda kaynak kitap ve materyal sıkıntısı çekiyorduk. Yurt dışından bazı kitaplar ve oyunlar temin ederek kullanıyorduk. Ancak zamanla ülkemizde de bu alanda gelişmeler oldu. Artık kaynak kitap ve akıl oyunları konusunda çok fazla alternatifimiz var. 

Zeka oyunları ve düşünme becerilerine yönelmemizin sebebi bir kişidir aslında. İstanbul Üniversitesi Üstün Zekâlılar Öğretmenliği bölümünden mezun olan Mehmet Türkdoğan adlı genç bir öğretmen adayı ile tanışmamızla başladı tüm bu çalışmalar. Sınıf öğretmeni arıyorduk o zamanlar. Mehmet Türkdoğan hem Üstün Zekâlılar Öğretmenliği hem de Sınıf Öğretmenliği yapabildiğini söyledi. Ben de “Neden kendi branşında çalışmak istemiyorsun?” diye  sordum. Kendisinden hemen  Üstün Zekâlılar Eğitimi ile ilgili bir dosya hazırlamasını istedim. Kısa sürede bir dosya hazırlayıp okul kurucumuza sundu. Okul kurucumuz da çok heyecanlandı ve hemen çalışmalara başlamamızı istedi. O günden beri Mehmet Türkdoğan ile birlikte Zeka Oyunları, Düşünme Becerileri, Üstün Zekâlı Çocuklar, Üstün Yetenekliler, Özel Çocuklar gibi konularda her yıl daha ileriye giderek çalışmalarımızı sürdürdük.

Okulumuzda bu alanda güzel bir zeka oyunları atölyesi oluşturuldu. İçerisinde yüzlerce akıl oyunları ve çeşitli materyallerin olduğu atölyede öğrencilerimiz yıllardır ders yapmaktadırlar. Bu derslere kendisini zeka oyunlarında yetiştirmiş öğretmenlerin yanında sınıf öğretmenlerimiz de girmektedir. Yıllar içinde öğrencilerimizde görmüş olduğumuz olumlu gelişmeler bize bu alanda istikrarla devam etmemiz gerektiği düşüncesine sevk etmiştir.
Bu yazıda okullarda zeka oyunları, düşünme becerisi derslerinin öğrencilere kazandırdığı beceriler, nasıl uygulandığı ve doğurduğu sonuçlar hakkında bilgi verilecektir. Yazının tezi ise şudur: Okullarda zeka oyunları, düşünme becerisi dersleri öğrencilerin gelişimine ve başarısına büyük katkı sağlamaktadır ve bu derslerin okullarda yaygınlaştırılması ve desteklenmesi gerekmektedir.

Okullarda zeka oyunları, düşünme becerisi dersleri, öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve psikomotor gelişimlerine katkı sağlayan, üst düzey düşünme becerilerini ve akademik başarılarını artıran derslerdir. Bu derslerde öğrenciler çeşitli zeka oyunlarıyla hem eğlenmekte hem de öğrenmektedir. Bu derslerin önemi günümüzde hızla değişen ve gelişen dünyaya uyum sağlamak için gerekli olan analitik, eleştirel ve yaratıcı düşünme becerisi, problem çözme yeteneği, işbirliği ve iletişim becerileri gibi becerileri kazandırmasıdır. 

Okullarda zeka oyunları, düşünme becerisi dersleri öğrencilere birçok beceri kazandırmaktadır. Bunlardan ilki analitik düşünme becerisidir. Analitik düşünme becerisi, bir problemi veya durumu parçalara ayırarak, ilişkileri ve neden-sonuç bağlantılarını kurarak çözüm üretme becerisidir. Bu beceri öğrencilerin hem akademik hem de günlük hayatlarında karşılaştıkları zorlukları aşmalarına yardımcı olur. Zeka oyunları ise öğrencilerin analitik düşünme becerilerini geliştirmek için ideal araçlardır. Çünkü zeka oyunları öğrencileri problem çözmeye, strateji geliştirmeye, mantık yürütmeye ve planlama yapmaya zorlar. Örneğin satranç oyunu öğrencilerin hem kendi hamlelerini hem de rakibin hamlelerini önceden tahmin etmelerini, olası sonuçları değerlendirmelerini ve en iyi seçeneği bulmalarını gerektirir. Bu da analitik düşünme becerilerini geliştirir.

Bir diğer beceri ise eleştirel düşünme becerisidir. Eleştirel düşünme becerisi, bir bilgiyi veya durumu sorgulama, değerlendirme, yorumlama ve kanıtlara dayalı sonuçlar çıkarma becerisidir. Bu beceri öğrencilerin hem bilgiye erişim hem de bilgiyi kullanım süreçlerinde önemlidir. Zeka oyunları ise öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek için faydalıdır. Çünkü zeka oyunları öğrencileri farklı açılardan bakmaya, alternatif çözümler üretmeye, varsayımları test etmeye ve kanıtlara dayanarak karar vermeye teşvik eder. Örneğin sudoku oyunu öğrencilerin hem sayısal hem de mekânsal ilişkileri sorgulamalarını, değerlendirmelerini ve yorumlamalarını sağlar. Bu da eleştirel düşünme becerilerini geliştirir.

Bir başka beceri ise yaratıcı düşünme becerisidir. Yaratıcı düşünme becerisi, detayları belli olan, akıcı, esnek ve özgün fikirler üretebilme yeteneği olarak tanımlanıyor. Bu beceri öğrencilerin hem akademik hem de günlük hayatlarında yaratıcılıklarını ortaya koymalarına ve kendilerini ifade etmelerine olanak sağlar. Zeka oyunları ise öğrencilerin yaratıcı düşünme becerilerini geliştirmek için eğlenceli ve motive edici araçlardır. Çünkü zeka oyunları öğrencileri yeni ve farklı çözüm yolları bulmaya, hayal gücünü kullanmaya, esnek ve orijinal düşünmeye yönlendirir. Örneğin tangram oyunu öğrencilerin geometrik şekillerden farklı nesneler oluşturmalarını, şekilleri döndürme, kaydırma ve yansıtma gibi dönüşümleri yapmalarını ve yaratıcı tasarımlar yapmalarını ister. Bu da yaratıcı düşünme becerilerini geliştirir.

Bu derslerde kullanılan zeka oyunlarının çeşitliliği de öğrencilere farklı beceriler kazandırmaktadır. Örneğin, akıl yürütme, mantık, strateji, hafıza, görsel algı, dikkat, konsantrasyon, el-göz koordinasyonu, işitsel algı, sözel ifade, sayısal beceri gibi beceriler zeka oyunlarıyla desteklenmektedir. Bu beceriler öğrencilerin hem bilişsel hem de duyuşsal gelişimlerine katkı sağlamaktadır.

Zeka oyunları derslerinin uygulanması konusunda ise MEB tarafından hazırlanan Zeka Oyunları Okul Öncesi Kurs Programı ve Zeka Oyunları Seçmeli Ders Programı bulunmaktadır. Bu programlar öğrencilerin yaş ve gelişim düzeylerine uygun olarak hazırlanmıştır. Bu programlarda öğrencilere basamaklı olarak zeka oyunları tanıtılmakta ve uygulatılmaktadır. Öğrenciler hem bireysel hem de grup halinde zeka oyunlarıyla etkinlikler yapmaktadır. Bu etkinliklerde öğrencilerin öğrenme stilleri, ilgi alanları ve zeka türleri göz önünde bulundurulmaktadır. Ayrıca öğrencilerin zeka oyunlarına karşı tutumları, motivasyonları ve başarıları da değerlendirilmektedir.

Zeka oyunları derslerinin öğrencilere katkıları yapılan araştırmalarla ortaya konulmaktadır. Bu araştırmaların birçoğu zeka oyunlarının öğrencilerin üst düzey düşünme becerilerini ve akademik başarılarını artırdığını göstermektedir. Örneğin Yılmaz, Yüzbaşıoğlu ve Hacıtahiroğlu (2022) yaptıkları araştırmada Zekâ Oyunları Okul Öncesi Kurs Programına katılan deney grubundaki çocukların tahmin-çıkarım-bilimsel iletişim, ölçme ve gözlem alt boyutları ile bilimsel süreç becerileri toplam puan ortalamalarının ve dikkat beceri puan ortalamalarının kontrol grubundaki çocuklardan anlamlı düzeyde yüksek olduğunu saptamışlardır. Kul, Kel (2022) ise yaptıkları araştırmada akıl ve zekâ oyunları eğitmenlerine göre; akıl ve zekâ oyunlarının matematik dersine karşı tutum, üst düzey düşünme becerileri, öğrenci başarısı ile matematiksel beceriler üzerinde pozitif yönde etkili olduğunu belirtmişlerdir. Bu araştırma bulguları zeka oyunlarının öğrencilere sağladığı faydaların kanıtlarıdır.

Okulumuzda zeka oyunları ve düşünme becerileri dersine katılan bir öğrencimizin matematik dersindeki başarısı arttı. Bu öğrencimiz önceden matematik dersinde başarısızdı ve problem çözmede güçlük çekiyordu. Fakat zeka oyunları dersinde satranç, sudoku, tangram gibi oyunlarla hem keyifli vakit geçiriyor hem de becerilerini geliştiriyordu. Bu oyunlar öğrencimizin analitik, eleştirel ve yaratıcı düşünmesini geliştirdi ve problem çözme yeteneğini güçlendirdi. Bu da matematik dersindeki performansını iyileştirdi. Öğrencimiz matematik dersine daha hevesli katılıyor ve sınavlarda daha iyi notlar alıyordu artık. Matematik öğretmenimiz Fatih Bey de bu durumdan çok memnun kaldı ve bir ders saatini zeka oyunlarına ayırarak tüm sınıfın faydalanmasını sağladı.

Bu derslerde kullanılan zeka oyunları çeşitli kategorilere ayrılabilir. Örneğin:
Mantık oyunları: Bu oyunlar öğrencilerin mantık yürütme, akıl yürütme, çıkarım yapma, sınıflandırma, ilişki kurma gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar. Örnek oyunlar: Satranç, Sudoku, Mastermind, Rubik Küpü, Tangram.

Strateji oyunları: Bu oyunlar öğrencilerin strateji geliştirme, planlama yapma, karar verme, risk alma, esnek düşünme gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar. Örnek oyunlar: Reversi, Go, Mangala, Risk, Balance, Atla Topla Oyunu

Hafıza oyunları: Bu oyunlar öğrencilerin hafıza güçlendirme, dikkat artırma, görsel algı geliştirme, işitsel algı geliştirme gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar. Örnek oyunlar: Memory, Kim Milyoner Olmak İster?, Kelime Oyunu, Hafızamatik Oyunu

Sözel oyunlar: Bu oyunlar öğrencilerin sözel ifade becerisi geliştirme, kelime hazinesi artırma, dil bilgisi kurallarını pekiştirme gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar.

Örnek oyunlar: Scrabble, Tabu, Kelime Avı, Haydi Anlat
Sayısal oyunlar: Bu oyunlar öğrencilerin sayısal beceri geliştirme, matematiksel kavramları anlama ve uygulama, işlem becerisi artırma gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar.

Örnek oyunlar: Zeka Küpü, Bir İşlem Bir Kelime, Hanoi Kulesi, Matematik Formül, Matematik Oyunu.
Bu kategorilerin dışında farklı türde zeka oyunları da bulunmaktadır. Örneğin MEB tarafından hazırlanan Zeka Oyunları Okul Öncesi Kurs Programında ve Zeka

Oyunları Seçmeli Ders Programında şu zeka oyunları yer almaktadır:
Abalone, Akıl Küpü, Akıl Yürütme Kartları, Blokus, Çengel Bulmaca, Çiftlikte Yarış, Denge Kulesi, Domino, Eşleştirme Kartları, Hedef 21, İpucu Bulmaca, Katamino, Labirent, Lazer Maze, Mantar Toplama, Mastermind, Pentago, Quarto, Quixo, Quoridor, Rush Hour, Satranç,  Sudoku

Zeka oyunları dersleri okul öncesi ve ilkokul ve ortaokul  düzeyinde verilmelidir. Özellikle okul öncesinden başlanırsa üst düzeyde fayda sağlar.  İlkokul ve Ortaokul ders programına da mutlaka konulmalıdır. Bu derslerde kullanılan zeka oyunları da öğrencilerin yaş ve gelişim düzeylerine uygun olarak seçilmelidir.

Zeka oyunlarına okullarda daha çok önem verilmesi için şu önerilerde bulunabilirim:
⦁    Zeka oyunları dersinin seçmeli değil zorunlu bir ders olarak okutulması.
⦁    Zeka oyunları dersi için yeterli sayıda ve çeşitte materyal temin edilmesi.
⦁    Zeka oyunları dersi öğretmenlerinin bu alanda eğitim almış ve sertifikalı olması.
⦁    Zeka oyunları dersinin diğer derslerle entegre edilmesi ve öğrencilerin ilgi alanlarına göre zeka oyunları seçilmesi.
⦁    Zeka oyunları dersinin öğrencilerin bireysel farklılıklarını ve öğrenme stillerini göz önünde bulundurarak uygulanması.
⦁    Zeka oyunlarının çocukların evlerine de taşınması ve evlerde de bu kültürün yaygınlaşması 

Düşünme becerileri için de şu önerilerde bulunabilirim:
⦁    Düşünme becerileri dersleri için öğrencilerin yaşlarına uygun kaynak kitaplar seçmek ve öğrencilerin temin etmesini sağlamak .
⦁    Düşünme becerilerini geliştirmek için günlük hayatta karşılaşılan gerçek problemlere farklı çözümler üretmeye çalışmak.
⦁    Düşünme becerilerini geliştirmek için okuma, yazma, araştırma ve tartışma gibi etkinlikler yapmak.
⦁    Düşünme becerilerini geliştirmek için eleştirel, yaratıcı, analitik ve soyut düşünmeyi destekleyen sorular sormak ve cevaplamak.
⦁    Düşünme becerilerini geliştirmek için farklı bakış açılarına açık olmak ve empati kurmaya çalışmak.
⦁    Düşünme becerileri derslerine giren öğretmenlerin de bu alanda eğitim almalarını sağlamak.
Zeka oyunları alanında öğretmenler için yararlı olacağını düşündüğüm birkaç site önerim olacak:
Yurt dışından bir örnek olarak, “Wordwall” adlı bir web sitesi vardır. Bu site, öğretmenlerin ve öğrencilerin çeşitli ders oyunları oluşturmasına ve paylaşmasına olanak tanır. Bu oyunlar arasında zeka oyunları da bulunmaktadır. Örneğin, çarkıfelek, kelime avı, eşleştirme, kutuyu aç gibi oyunlar vardır.

Yurt içinden bir örnek olarak, “MentalUP” adlı bir uygulama vardır. Bu uygulama, MEB zeka oyunları dersi ile uyumlu olarak tasarlanmış eğitsel oyunlar sunar. Bu oyunlar, çocukların akıl yürütme, problem çözme, analitik düşünme gibi becerilerini geliştirmeyi amaçlar.
Yurt içinden son olarak “redka.com.tr” adlı web sitesi örnek gösterilebilir. İçerisinde yüzlerce akıl, zekâ oyunları barındıran sitenin açıklamasında şunlar yer almaktadır: 

“Redka Akıl ve Zeka Oyunları -Akıl Oyunları İle El Becerisinin Buluştuğu Nokta. Hedefimiz el becerileri gelişen, hayal güçleri artan, yarınlara ışıkla bakan bireylerin yetişmesine katkı sağlamaktır. Asıl amacımız çocukları eğlendirmenin yanında eğlenerek öğrenmelerini ve onların zihinsel ve fiziksel gelişimlerini desteklemektir. Ürünlerimiz; alanında uzman, profesyonel ekibimiz tarafından geliştirilerek ilgili sertifikasyon süreçlerinden geçirilip sağlığa uygun olarak üretilmektedir.”

Öğrencilerin bu alanlara ilgisini artırmak için ilçe, il ve ulusal yarışmalara katılımları teşvik edilebilir. Çünkü, akıl/zeka oyunları turnuvalarına, zeka olimpiyatlarına katılım sağlamanın çocuklara yararları vardır:
⦁    Çocukların rekabet duygusunu ve başarı motivasyonunu artırır.
⦁    Çocukların sosyal becerilerini ve arkadaşlık ilişkilerini geliştirir.
⦁    Çocukların özgüvenini, özsaygısını ve özdisiplinin  pekiştirir.
⦁    Çocukların yaratıcılığını, analitik düşünme yeteneğini ve problem çözme becerisini destekler.
⦁    Çocukların dikkatini, konsantrasyonunu ve hafızasını güçlendirir.
⦁    Çocukların farklı kültürlerden ve farklı zeka seviyelerinden insanlarla tanışmasını sağlar.
Sonuç olarak, zeka oyunları ve düşünme becerileri dersleri öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve psikomotor becerilerini geliştirmek için önemli bir fırsattır. 

Bu derslerin okullarda daha çok önem verilmesi ve yaygınlaştırılması gerekir. Her okul bizim gibi şanslı olmayabilir. Bu vesileyle okulumuzda bu alanlarda farkındalık oluşturan ve bu kültürün oluşup yaygınlaşmasına katkı sunan  Mehmet Türkdoğan’a şükranlarımız sunuyoruz.

4 Haziran 2023
Adem Keven

Kaynakça: 04.06.2023
⦁     Akıl ve Zeka Oyunları Nelerdir? | IIENSTITU. https://www.iienstitu.com/blog/akil-ve-zeka-oyunlari-nelerdir
⦁     Akıl ve Zeka Oyunlarının Önemi ve Faydaları Hakkında. https://www.istiklal.com.tr/kose-yazisi/akil-ve-zeka-oyunlarinin-onemi-ve-faydalari-hakkinda/574405.
⦁     Yılmaz, Y., Yüzbaşıoğlu, A., & Hacıtahiroğlu, Z. (2022). Zekâ Oyunları Okul Öncesi Kurs Programının 5-6 Yaş Çocuklarının Bilimsel Süreç Becerileri ve Dikkat Becerilerine Etkisi. Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi - Journal of Qualitative Research in Education, 10(1), 1-23.
⦁     Sadıkoğlu, S. (2017). Zeka ve Akıl Oyunları Dersinin Değerler Eğitimindeki Rolü: Öğretmen Görüşleri. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12(32), 519-536.
⦁     Kul, M., & Kel, M. (2022). Akıl ve Zeka Oyunları Eğitmenlerinin Görüşlerine Göre Akıl ve Zeka Oyunlarının Matematik Dersine Etkisi. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 17(1), 279-294.