Hüzünlü bir Ramazan-ı Şerif ayını geride bıraktık. Dost meclislerinde iftar edemedik. Vakit ve teravih namazlarını camilerde cemaat-i kübra ile eda edemedik. Konu komşuya, ahbaplarımza uzaktan selâm durduk. Aile büyüklerimizi, yakınlarımızı ve dahi camileri, türbeleri ziyaret edemedik. Oldukça buruk bir oruçayını geride bıraktık. Aynı keyfiyet bayramda da devam edecek. Aslan Demir üstadımızın lisanıyla Önü bayram, sonu bayram, dünü bayram, günü bayram.' diyerek Ramazan bayramınızı tebrik ediyor ve böylelikle Osmanlı Cihan Devleti`nin İstanbul`una revân olup Ramazan-ı Şerif bayramı âdetlerine selâm duralım.
Osmanlı Devleti`nin iki resmî bayramı vardı: Iyd-i Fıtr, Ramazan ve Iyd-ı Edhâ, Kurban Bayramı.
Osmanlı İstanbul unda bayramlar ayrı bir şenlik havasında kutlanırdı. Fatih Sultan Mehmet Han bir nizamnâme tesis ettirerek bayram ve sair şenlik günlerinin kutlanma usullerini tayin etmişti.
Tanpınar: Çocuk bayram günlerinin tek hâkimiydi!
Ahmet Hamdi Tanpınar`ın kalemi, İstanbul`un bayram âdet ve eğlencelerine genel bir perspektif sunar: 'Eski İstanbul bayramları çok başka türlü idi. Bayram sabahı güneş bile başka türlü, adeta ruhani doğardı. Çünkü eski hayatımızda takvim semavi bir şeydi. Şehir, daha birkaçgün önceden bayrama hazırlanırdı. Eğer gelen şeker bayramı ise bu, sadece bayram yerlerinin hazırlanmasından ibaret kalır, Ramazan`ın hususi hayatı, şenlikleri birden bire bayrama çevrilirdi. Dolaplarıyla, atlıkarıncalarıyla, gümüş kırbaçlı, çerkez eğerli pırıl pırıl atlarıyla, bin türlü sürprizleriyle bayram yerleri şehre gündelik hayatından çok başka, çok renkli bir görünüş verirdi. Çocuk bu günlerin tek hâkimiydi.'
İstanbul`da Ramazan Bayramı yaklaşmazdan 10 gün önce bayram alış-verişlerine başlanır, hane halkına yeni elbiseler diktirilir, kahyâdan divan efendisine ve ahçılara kadar tüm konak ahalisinin bayram bohçaları hazırlanırdı.
Ramazan bayramının arefe gününde Divan-ı Hümâyû n çavuşlarından duacı çavuş sarayda yapılan arefe merasimlerinde dua eder, duanın akabinde padişahın bahşişini alırdı.
Ramazan bayramı hilâli gözetlenir, hilâl görülürse bayram ilan edilir, görülemezse oruca devam edilirdi. Bayram ilânı arefe günü akşam namazından sonra yapılır, toplar atılır, davulcular cadde ve sokakları dolaşarak bayramı duyururdu. Bayram gecelerinde minareler, evler, dükkânlar kandil ve fenerle aydınlatılır, şehre ulvî bir hava gelirdi. Bayram geceleri ihyâ edilirken evlerdeki küçük çocuklar bayram namazına götürülmeleri için babalarına özel hatırlatmalarda bulunurdu.
Bayram günü sabah namazından önce kadim şehrin müezzinleri birbiri ardına temcit ve ilahiler okurdu.
Ramazan bayramı günü bayram namazı çıkışında mahalle bekçileri davullarını ellerine alır, tokmağı davula aşk edip maniler söyleyerek halkın bahşişlerine talip olurdu:
Edirne den geldim beri/Abdal oldum giydim deri
Benden haber sorarsanız/Severim lokum şekeri
Geze geldim, geze geldim/İnci mercan dize geldim
Komşularım bayram günü/Arzulayıp size geldim
Davulumun ipi ilmek/Sırtımda kalmadı gömlek
Bahşişimi çokça verin/Hak müyesser etsin gülmek
Çocuklara mendil, yaşlılara şeker ve meyve takdim edilirdi.
Camileri lebalep dolduran müminler bayram namazı bittikten sonra caminin içinde birbirleriyle bayramlaşırlardı. Konu-komşu birbirini ziyaretle bayramlarını tebrik ederdi. Bayramlarda büyüklerin ellerini öpmeye gelen çocuklara mendil hediye edilir, yaşlılara şeker ve meyve takdim edilirdi.
Osmanlı sarayının en görkemli kutlamaları Ramazan ve Kurban bayramlarında yaşanırdı. Padişah, halife sıfatıyla tahta oturarak bayram namazından önce kutlamaları kabul ettikten sonra 'mevkib-i hümâyun' ismi verilen büyük bir alayla maiyetindekilerle birlikte Hırka-ı Saâdet Dairesi`nde ya da Sünnet Odası`nda Ramazan bayramı namazını eda edip Revan Köşkü`ne geçerdi. Aynı usul, kurban bayramında da tatbik edilir, padişah ile bayramlaşmaya 'Muayede-i Hümâyû n' denilirdi. Sadrazam, Şeyhülislâm, askerî , sivil ve ilmiye sınıfına mensup yüzlerce kişi protokoldeki konumlarına göre elini ya da eteğini öperek padişahla bayramlaşırdı.
İstanbul halkı bayram günlerinde sevinçve hüznü bir arada yaşardı.
Ramazan günlerinin gecelerini ibadet, gündüzlerini oruçla geçiren İstanbul halkı bayram günlerinde sevinçve hüznü bir arada yaşardı. Ramazan dan ayrılmanın hüznü yerini bayramın neşesine bırakırken gönüllerde tatlı bir burukluk belirir, bayramlarda eş dost, akraba ziyaret edilirdi.
Bayramlarda dargınlar barışır, kimsesizler, yetimler ve dullar unutulmaz, bayramlık elbiseleri ve hediyeleri alınarak bayram öncesinde takdim edilirdi.
İstanbul`a bayram sabahlarında ayrı bir lahuti iklim hâkim olurdu. Camiler, avlularına kadar müminlerle dolar, namazdan sonra İstanbullular birbirleriyle bayramlaşır, eş, dost, akraba ziyaret edilirdi. Tekkelere gidilerek üstad-ı kirâmın eli öpülür, diriler kadar hâmû şân da hatırlanır, mezarlıklar, türbeler ziyaret edilir, hastaların hayır duaları alınırdı.
Bayram günlerinde Ü sküdar, Galata, Kadıköy, Beyoğlu, Kasımpaşa ve Beşiktaş meydanlarında bayram yerleri kurulurdu. İstanbullular buralarda hem bayramlaşır, hem de eğlenirdi. Etrafı çadırlarla çevrilen bayram meydanlarında 'gün', adeta hokkabazlar, meddahlar ve ip cambazları için 'doğardı'.
Eski İstanbul gravürlerinde dev salıncaklarda sallanmakta olan pî ri faniler de tasvir edilmekle birlikte bayram en çok çocuklar için gelirdi. Çocuklar grup halinde komşularını, akrabalarını ziyaret eder, el öpen çocuklara küçük keseler içerisinde kuruşlar, çeyrekler, keten mendiller, kız çocuklarına oyalı, işlemeli ipek mendiller verilirdi.
Bayram yerlerinde kurulan büyük kayıklarda, dev tahtırevan ve salıncaklarda çocuklar aileleri ile birlikte eğlenirdi. Çocuklar bayram yerlerinde macuncuların, şerbetçilerin, düdükçülerin, oyuncakçıların, muhallebicilerin ve köftecilerin tezgâhlarının önünde toplanarak bayram harçlıklarını tablalarına bırakırdı.
Topkapı Sarayı`nda bayram büyük bir coşkuyla idrak edilirdi.
Bayram, Topkapı Sarayı nda da büyük bir coşkuyla idrak edilirdi. Bbayram günü vezirler, devlet ve askeri erkân saraya giderek padişahla bayramlaşırdı. Devlet ricalinin padişah ile bayramlaşmasına 'Rikâb-ı Hümâyun Resmi' denilirdi. Padişahla bayramlaşacak olan tüm devlet ricali sabah erken saatlerde merasim elbiselerini giyerek saraya giderdi. Padişahla bayramlaşıldıktan sonra merasimde yer alanlar hâne halklarıyla bayramlaşmak için evlerine, konaklarına giderek, hanımları, çocukları, gelinleri, damatları ve torunlarıyla bayramlaşırdı. Evlatlar el, gelinler etek öperdi. Daha sonra konak görevlileri bayram tebriklerini etek öperek iletir, tebrik için gelenlere saatler, elmas iğneler, yüzükler, kırmızı keseler içerisinde bayram akçeleri takdim edilirdi. Bayram günlerinde yeniçerilere pilav ve zerde ikram edilirdi.
Bayram tebrikleri üçgün boyunca devam eder, ilk gün en yakınlar birbirlerini ziyaret eder, ikinci gün memurlar ziyaretlere gelir, üçüncü gün de konu komşu bayram tebriğine gelirdi.
Ramazan Bayramı`nın birinci gününde gün ortasında Topkapı Sarayı ndan, Tophane den ve Kâğıthane`den top atışları yapılır, Sarayburnu na yirmi dört adet kadırga indirilirdi.
Gerlach: Salıncağa binmenin ücreti bir akçeydi.
Alman dinbilimcisi Gerlach, İstanbul da geçirdiği Ramazan ayının 23 Ocak 1574 günü tamamlandığında ertesi gün Müslüman ahalinin bayram sevincini şu cümlelerle anlatır: 'Minareleri aydınlatan tüm kandiller kaldırılmış. Tüm gece boyunca insanlar sokaklarda dolaşıp alışveriş yapmışlar. Ertesi gün Ramazan Bayramı`ydı. Bayram üçgün sürdü. Bu süre içinde herkes en iyi giysilerini giydi yürüyerek ya da arabalarla gezintiye çıktılar. Herkes birbirine sokaklarda elma, ekmek sundu. En sevilen eğlenceler salıncakta sallanmak ve dönme dolaba binmekti. Birçok sokakta ve meydanda dört ayaklı çerçevelere salıncaklar kuruldu. Bu çerçeveler yeşilliklerle, portakal ve narla süslenmişti. Salıncağa binmenin ücreti bir akçeydi. Müzisyenler davul ve zurna çalarken, iki kişi de müşteriyi sallıyor, müşteri de bu arada en yükseğe vardığında meyveleri koparmaya çalışıyordu. Dönme dolaplar dev tekerleklerdi ve dikey olarak dönüyorlardı. Bunları insanlar döndürüyordu. Kenarlardan sarkan oturaklardaki insanlar bunlarla sokaklara yuvarlanıyordu. Bir akçe karşılığında, isteyene koku sıkanlara da rastlamak olasıydı.'
M. Halid Bayrı: Bayramda asıl hatırı sorulanlar fakir yakınlardır.
M. Halid Bayrı, 'Bayramlarda gelinlere ve damatlara hediye verilmesi de umumi bir âdettir. Bu hediyeler birkaçiççamaşırı, dış gömleği, boyun bağı, çorap, bir kat elbiselik kumaş, elmas yüzük ve iğne gibi şeylerdir. Bayram ziyaretleri bayram ayı Şevval in sonuna kadar devam eder. Bayramda asıl hatırı sorulanlar fakir yakınlardır. Bunları ziyaret etmek aynı zamanda sevap sayıldığı için bayram yaklaştığı zaman bunların çocuklarına bir kat elbise, ayakkabı ve çorap gibi hediyeler gönderilmesi ihmâl olunmaz.' cümleleriyle bayram âdetlerine değiniyor.
